Iedere twee jaar stelt Vastenactie, in het kielzog van haar Duitse zusterorganisatie Misereor, aan parochies in Nederland een nieuw hongerdoek ter beschikking. Zo wordt in de Vastentijd opgeroepen tot wereldwijde solidariteit en bezinning op de eigen levenswijze. De hongerdoek voor de jaren 2019 en 2020 heeft als titel ‘Mens, waar ben je?’ en is geschilderd door de Duitse beeldend kunstenaar Uwe Appold.

Wie een bezoek brengt aan zijn atelier in het Noord-Duitse museumdorp Unewatt zal het direct opvallen. Naast de gebruikelijke schildersattributen staan er zo’n 140 bodemmonsters en zakken met aarde uit allerlei plaatsen. Aarde, grond, vormt heel vaak een onderdeel van zijn kunstwerken. In de hongerdoek ‘Mens, waar ben je?’ is aarde verwerkt uit de Tuin van Getsemane, daar waar het lijdensverhaal van Jezus begon.

Over grenzen heen
‘Ik was wel verbaasd’, zegt Uwe Appold, ‘toen ik gevraagd werd om een hongerdoek te maken’. Hij is lutheraan en komt niet uit een land in het Zuiden, zoals de meeste andere schilders van hongerdoeken. ‘Maar het streven naar gerechtigheid en solidariteit gaat over geografische grenzen heen en ook over de scheidslijnen tussen alle geloven. Hij constateert dat bij het item ‘kerk en kunst’ er eigenlijk meer is dat de diverse confessies verbíndt dan scheidt. Hij heeft de opdracht dus graag aangenomen.

Het was mede door de hervormer Luther dat het middeleeuwse gebruik van hongerdoeken tijdens de Vastentijd verdween. Die doeken schermden indertijd het altaar af van het schip van de kerk, zodat de kerkgangers geen blik op het heilige konden werpen tijdens de mis. Op Goede Vrijdag, tijdens het uitspreken van de evangelietekst ‘Het voorhangsel van de tempel scheurde doormidden’ werd de hongerdoek met donderend geraas naar beneden gelaten. Symbolisch werd hiermee aangetoond dat door de kruisdood van Jezus de relatie tussen God en mens hersteld was en men dus het heilige weer mocht aanschouwen.

Met dat historisch gegeven heeft de lutheraan Appold geen moeite: ‘Sommige gebruiken verdwijnen en worden daarna weer opnieuw ontdekt. Dat gebeurt in de katholieke kerk, dat gebeurt bij de lutheranen. En dat is goed zo’.

Laudato Sì
Over het ontwerp van de hongerdoek, met grond uit de Tuin van Getsemane, heeft Appold niet lang hoeven nadenken. ‘Ik werd geïnspireerd door paus Franciscus en zijn encycliek Laudato Sì. De paus schrijft over ons gemeenschappelijk huis. Klimaatverandering, milieuvervuiling en de gevolgen daarvan, sociale onrechtvaardigheid, honger, oorlog, dat gaat ons allemaal aan. We leven en wonen wereldwijd allemaal onder één dak, hoeveel vluchtelingen we ook weigeren of terugsturen.’

Ongeveer in het midden van de doek staat een gouden cirkel met daarin een gestileerd huis. Zou een verwoest huis niet beter zijn geweest, gezien de huidige toestand rondom milieu en armoede? ‘Dat is misschien waar’, zegt de kunstenaar, ‘maar je mag de hoop niet verliezen. Geloven is boven alles hopen, hopen dat het beter kan gaan. Vandaar dat het huis ook midden in de gouden cirkel staat, midden in Gods geborgenheid, zodat we ons door God behoed weten.’

In het huis zien we een opening. Appold daarover: ‘Omdat het huis nog niet af is. Samen met alle mensen moeten we er verder aan bouwen. En tegelijkertijd is het huis open voor iedereen, niemand mag buiten gesloten worden. De mensen in het huis moeten hun ogen en oren openhouden om buiten de schreeuw van de uitgeslotenen te horen en de schade aan het milieu te zien.’

Twaalf stenen
Het huis staat in de ware zin van het woord op een bijzondere ondergrond, aarde uit de Tuin van Getsemane. Hoe kwam Uwe Appold op dat idee? ‘Aarde, grond, die ik al vele jaren in mijn schilderijen verwerk, vertelt ook altijd iets over geschiedenis en over verbondenheid. Denk aan begrippen als ‘geboortegrond’ en ‘vaderland’. Zovele mensen worden gedwongen hun thuis, hun geboortegrond te verlaten, door klimaatverandering, door oorlog en geweld. De plek waar je geboren bent, heeft je mede gevormd tot wie je bent.

Je ergens thuis voelen heeft ook altijd te maken met bodem, met aarden op een bepaalde plek. Dat ik in deze hongerdoek aarde uit Getsemane heb verwerkt, heeft ermee te maken dat daar de wortels en de geboortegrond van het christendom liggen. Daar begon het lijdensverhaal van Jezus dat uitliep op het Paasgebeuren. En de vastentijd waarin deze hongerdoek gebruikt wordt, is daarop een voorbereiding.’

In de aarde uit Getsemane vond Appold niet alleen olijfpitten, maar ook twaalf stenen. ‘Inderdaad, precies twaalf stenen. Een verwijzing naar de twaalf apostelen. Zijn daarom de stenen met rood omrand? ‘Nee, dat is een verwijzing naar Laudato Sí’, de encycliek, die refereert aan oorlog en klimaatverandering én de oorzaken daarvan. Ook wij dragen daaraan bij, ook wij zijn medeschuldig eraan, hebben bloed aan onze handen: Wie zonder zonde is, werpe de eerste steen.’

Moeder aarde
Opvallend is ook het diepe blauw van de hongerdoek. ‘Dat blauw symboliseert niet alleen het water, waarvan we allemaal afhankelijk zijn, maar ook geloven en vertrouwen. Blauw verwijst naar Maria, waarvan in Openbaring 12 staat dat zij als koningin van de hemel een blauwe mantel draagt. Maria is middelares tussen mensen en God, een ‘moeder aarde’ in een bijzondere betekenis.

Op de hongerdoek zijn geen mensen afgebeeld. ‘De titel is dan ook ‘Mens, waar ben je?’, zegt Uwe Appold. ‘Durven wij onze verantwoordelijkheid te nemen, kunnen we samen bouwen aan ons gemeenschappelijk huis of verbergen wij ons, zoals Adam en Eva na het eten van de verboden vrucht, om ons aan onze opdracht te onttrekken?’

De hongerdoek ‘Mens, waar ben je?’ is te bestellen via www.vastenactie.nl/nl/webshop. Daar is ook een brochure verkrijgbaar (gratis te downloaden via de webshop) met verdere uitleg, een gebedsviering en een meditatie over en rond de hongerdoek.
Meer informatie over Uwe Appold en zijn oeuvre is te vinden op zijn Duitstalige website www.uwe-appold.de.