Scènes en personages uit de Bijbel zijn niet zelden onderwerp in het werk van kunstenaars, niet alleen van schilders en beeldhouwers, maar ook van muzikanten en componisten. De schilder of componist heeft een verhaal of een persoon in gedachten en interpreteert die naar zijn inzicht. Een toeschouwer of hoorder is dan wel geholpen als hij of zij een beetje thuis is in het Oude en Nieuwe Testament, om te begrijpen waar het over gaat of wat er te zien is.

Ik nodig u uit om te kijken naar een schilderij van Rembrandt in het Mauritshuis in Den Haag. David speelt op de harp voor koning Saul, in vorstelijke kledij gehuld. We zien de koning een traantje wegpinken, geroerd als hij is door het harpspel van David. Wie is deze koning Saul, en waarom speelt David voor hem op de harp?

 

Saul, de eerste koning van Israël
In de 12e tot de 10e eeuw v. Chr. werd het volk 
Israël geleid door sterke persoonlijkheden die met de naam ‘rechters’ worden aangeduid. Het zijn niet zozeer rechters zoals wij ons die voorstellen, maar eerder militaire leiders in tijden van nood en bestuurders in tijden van rust en vrede. Over hen lezen we in het boek Rechters. 

De profeet Samuël is de laatste rechter. Dit is van belang om te weten, want zo tegen het einde van de 10e eeuw verlangt het volk een koning, net als alle omringende landen. Samuël is degene die dit verlangen moet overbrengen aan God. Zeer tegen zijn zin, want hij vindt dat God de enige koning is van Israël. Hij waarschuwt het volk en somt uitgebreid alle nadelen op van zo’n koningschap. Maar het volk blijft aandringen. 

Dan bidt Samuël tot God en vraagt hem om raad. God antwoordt: ‘Geef gehoor aan de stem van het volk, aan alles wat ze jou vragen. Jou verwerpen ze niet. Ze verwerpen juist mij als hun koning’ (1 Samuël 8,7). Om een lang verhaal kort te houden: God wijst Samuël aan wie koning moet worden. Het is Saul, een rijzige en goedgebouwde jongeman, ‘geen Israëliet was zo mooi als hij en hij stak met kop en schouders boven iedereen uit’.

 

Een kwade geest
Saul wordt als eerste koning van Israël gezalfd door Samuël. Daarna moet Saul de stad ingaan en daar zal hij zien hoe ‘een groep profeten van de offerhoogte komen, in vervoering, met harpen, tamboerijnen, fluiten en citers voorop. Dan zal de geest van de Heer u aangrijpen; ook u zult in vervoering raken en een ander mens worden’. 

En inderdaad Saul ontpopt zich als een charismatisch leider. Een koning naar het hart van God. Maar zo blijft het niet. Hij gaat zich steeds meer als een eigengereide koning gedragen, alleen maar denkend aan zijn eigen macht en glorie. Hij doet dwaze dingen en houdt zich niet aan de bevelen van God. 

Via Samuël zegt God Saul aan dat hij een andere leider zal kiezen: ‘U hebt de opdracht van de Heer verworpen; daarom verwerpt hij u als koning van Israël’. In 1 Samuël 16,14 staat dan: ‘De geest van de Heer had Saul verlaten; in plaats daarvan stuurde hij een kwade geest, die hem kwelde. 

 

Depressies
Hoe uitte zich die ‘kwade geest’? Veel pogingen zijn gedaan om erachter te komen waaraan Saul leed. Het meest voor de hand liggend is dat hij depressief was. Manisch-depressief wordt ook genoemd. Eerst bejubeld worden om dan verstoten te worden, om niets meer te zijn, dat grijpt diep in in iemands leven. Hij is in naam nog wel koning, maar dat is het dan ook wel. Zijn hovelingen zagen het met lede ogen aan wanneer hij (misschien) uren voor zich uit zat te staren. Konden ze hem maar helpen. 

In de kinderbijbel ‘Woord voor Woord’ beschrijft Karel Eykman het zo: ‘Er was alleen één knechtje die op een dag durfde te zeggen: “U hebt muziek nodig. Een vriend van mij kent een jongen die werkelijk erg goed op de harp is”. “Muziek”, bromde Saul, “ik denk niet dat het helpt. Maar laat hem maar eens komen”. 

Zo kwam de jonge harpspeler op het paleis. Zijn naam was David’. Volgens het verhaal kwam hij steeds op zijn harp tokkelen als Saul weer een inzinking had. Dat tokkelen deed Saul goed en ‘de kwade geest liet hem dan voor even met rust’. 

 

Een tragische dood
Ik weet van iemand die, wanneer zij in gesprek gaat met mensen die het moeilijk hebben, een harp meeneemt. De muziek helpt om hen op hun gemak te doen voelen, dringt door in wat eerst ondoordringbaar leek en vormt zo de ingang tot een helend gesprek. Muziek als therapie. Het wordt tegenwoordig steeds vaker toegepast. 

Van Saul en David weten we niet of er gesprekken op gang kwamen. Wel dat Saul een keer een speer naar Davids hoofd gooide toen hij weer eens op zijn harp kwam spelen. “Ik spies die jongen aan de wand”, riep hij toen. Dat is wel iets anders dan een gesprek! Hij was namelijk erg jaloers geworden op de jongen, omdat die steeds populairder werd. Zeker nadat hij de Filistijnse reus Goliath verslagen had (1 Samuël 17). En zo ondernam hij nog een tweede moordpoging toen David voor hem speelde.

Hoewel muziek in vele opzichten heel therapeutisch kan werken, ging het voor Saul niet echt op. Hij verloor steeds meer de realiteit uit het oog, werd achterdochtig en vertrouwde David niet meer. 

Zijn dood is ook tragisch: de vijanden van de Israëlieten, de Filistijnen, waren doorgedrongen tot Saul en zijn zonen. Omdat hij niet in handen van de ‘onbesnedenen’ wilde vallen, beval hij zijn wapendrager om hem te doden. Die weigerde, waarna Saul zelf zijn zwaard trok en zich erin stortte. Zijn hoofd werd door de Filistijnen afgeslagen en zijn lijk op de stadsmuur tentoongesteld.

Zo eindigde het leven van Saul, een man die gaandeweg de controle over zijn leven verloor en een ‘verward persoon’ werd. Zelfs muziek had geen helende invloed meer. Het is een verhaal waarin we kunnen herkennen hoe een mens zich in zijn (waan)denkbeelden kan verliezen.