In de bijbel vinden we maar liefst 150 gebeden op muziek: de psalmen. In de teksten worden vaak instrumenten genoemd, zoals harp, lier, ramshoorn of trompet. Daardoor weten we dat ze bedoeld waren om gezongen te worden. 

Hóé de psalmen geklonken hebben, is natuurlijk moeilijk te achterhalen. In de tijd waarin ze zijn ontstaan, bestond er immers nog geen opname-apparatuur! Wel weten we dat de psalmen later, door de eeuwen heen, een inspiratiebron waren en zijn voor kunstenaars en componisten: van het eenvoudig reciteren van de tekst op slechts enkele tonen door monniken, tot complexe muziekstukken voor koor en orkest. 

Koning David wordt in de traditie gezien als schrijver en vertolker van veel psalmen. Hij wordt in de kunst dan ook vaak afgebeeld met een harp, zoals Marije Bijleveld in de vorige aflevering vertelde. Herinnert u zich nog het schilderij van Rembrandt?

Voor elke stemming een psalm
De afbeelding hiernaast toont iemand die alléén voor God staat, verlangend naar Gods liefde en aandacht. Dergelijke plaatjes zijn in deze tijd met zijn sterke hang naar individualiteit en persoonlijke verlichting heel populair.

De tekst drukt het verlangen uit naar een reine of zuivere ziel.  Het is een geliefd fragment uit psalm 51, dat soms ook werd gebeden voorafgaand aan de biecht.

In de psalmen hebben alle denkbare menselijke emoties een stem. Dat maakt ze zo geliefd: voor elk gevoel, voor elke stemming is er wel een passende psalm te vinden of een fragment daaruit.

Daarmee zijn het liederen die verder reiken dan mijn persoonlijke emotie of gevoel.  Ze vertolken universeel menselijke ervaringen en maken het mogelijk deze te delen in gebed of hoorbare zang. 

 

Heilige grond
In vele kloosters en abdijen klinken de psalmen in het koorgebed. De monniken komen samen om deze gebeden te zingen. Tijdens elke samenkomst klinkt er een vastgestelde reeks van psalmen, afhankelijk van de tijd in het kerkelijk jaar en van het tijdstip van de dag. 

In het koorgebed overstijgen de liederen het individuele gevoel. De gemeenschap draagt dagelijks het gebed van de mensheid zingend op aan God, zowel de vreugde en dankbaarheid als ook de verscheurende kreten om hulp. Het maakt van het klooster heilige grond, waar ruimte is voor de ziel, omdat alle menselijke ervaring er mag klinken. Het gaat van klaagzang tot lofzang, van boetedoening tot smeekgebed.  

 

 

Boetepsalmen
Als het goed is, ontvangt u deze Gerardus in de week voor Pasen, de Lijdensweek. We willen daarom wat meer stilstaan bij de zogenaamde boetepsalmen. Het zijn er zes, en de bovengenoemde psalm 51 is de vierde in die reeks (naast ps 6, 32, 38, 102, 130 en 143). 

Ze worden al ‘boetepsalmen’ genoemd sinds de Kerkvaders in de vierde en vijfde eeuw; en ook in de verschillende getijdenboeken, veelal voorzien van een miniatuur van koning David in gebed. In de zestiende eeuw schreef paus Pius V ze voor als gebed op de vrijdagen in de grote Vasten. Zo kwamen ze in het brevier terecht.  

De boetepsalmen genieten nog steeds veel belangstelling. Eigenlijk vreemd, want boetedoening lijkt tegenwoordig verre van populair. Schuldgevoelens worden vaak ongezond gevonden. Je kunt je dus afvragen of die teksten nog wel passen in deze tijd. 

We maken veel zaken mooier dan ze zijn; vooral op sociale media houden we elkaar met perfecte levens voor de gek. We zien beperkingen liever als een uitdaging; en het is makkelijker om je slachtoffer te voelen van allerlei omstandigheden dan als een schuldige die zijn verantwoordelijkheid neemt. 

Desondanks klinkt tegenwoordig toch ook luid de roep om excuses te maken voor fouten in het verleden. Zoals voor de slavernijgeschiedenis, voor misstanden bij de gaswinning en bij het toeslagenschandaal. We snakken naar politici en voorgangers die ook verantwoordelijkheid nemen voor wat er misgaat. 

 

Lef 
Psychologen wijzen er tegenwoordig op dat het erkennen van je eigen aandeel in wat fout gaat, bevrijdend werkt, zowel in de persoonlijke als in de maatschappelijke sfeer. Voorwaarde is wel dat het niet blijft bij ‘sorry zeggen’, maar er moet ook de bereidheid en de mogelijkheid zijn om bij te dragen aan herstel. 

Ook blijkt in de pastorale zorg dat eerlijke erkenning van de eigen onmacht tegenover God bevrijdend is, en bijdraagt aan een volwassen relatie tot God.

Schuld belijden en boete doen vragen om authenticiteit en nederigheid. Maar het getuigt ook van lef om je kwetsbaar te maken. De periode voor Pasen attendeert ons op het lijden, zowel dat van Christus als op het actuele menselijk lijden. 

Voordat we jubelen over een vernieuwd leven met Pasen, is het louterend om het menselijk tekort onder ogen te zien, de kwetsbaarheid van anderen, evengoed als die van onszelf. Het maakt ons vast wat milder. En de boetepsalmen helpen ons een handje. 

---

 

Luisteren naar zingen is twee keer bidden!

Componisten als Josquin Desprez, Allegri, Palestrina, Lassus, Monteverdi, Sweelinck hebben prachtige muziek op de boetepsalmen gemaakt, maar ook moderne componisten als Vic Nees, Toon Hagen, James MacMillan. De teksten  schudden wakker, de muziek scheurt door de ziel, maar brengt ook nieuwe harmonie, oprechte schoonheid, mildheid en hoop. Ik raad u aan om eens enkele van deze psalmen te beluisteren, of te zingen in een koor. Zanger en luisteraar kunnen erin zowel het menselijk tekort als het vertrouwen op Gods mildheid vinden. Als volgens Augustinus zingen dubbel bidden is, is luisteren dat vast ook! 
Graag geef ik u wat van mijn favorieten uit de rijke collectie van boetepsalmen. Via Google en YouTube is gemakkelijk de muziek te vinden.
1. Allegri, Miserere (Ps 51), prachtige verstillende muziek. Haast meditatief. Met als moderne tegenhanger:
2. MacMillan, Miserere (Ps 51). Heel anders dan Allegri: heftig, hartverscheurende klanken. MacMillan zei er zelf over: “Muziek die van een gebroken mens zingt, mag pijnlijk klinken”. Dat doet dit stuk! 
3. Monteverdi, Domine ne in fuore tuo (psalm 6). Dat hebben we vorig jaar met ons koor gezongen. De woorden: ‘ne in fuore tuo’ worden haast pulserend herhaald, en vormen zo een waar smeekgebed.   
4. Vic Nees, De profundis clamavi. Hier is geen sprake van ‘mooi’, maar hoorbaar is hoe wanhoop uit de diepte klinkt. Oprecht bidden om de ziel weer glad te schuren.