In jaargang 2020 van Gerardus is het bijbelverhaal elke keer gebaseerd op een van de panelen van het beroemde altaarstuk, het ‘Lam Gods’. In dit nummer kijken we naar de afbeelding van Maria, linksboven op het middenstuk. Peter Schmidt, de Vlaamse Lam-Gods-kenner die in het eerste nummer  aan het woord kwam, noemt het de mooiste Madonna uit de Vlaamse schilderkunst. Maria is daar afgebeeld met een grote kroon met diamanten en een boek in haar hand; in de boog boven haar staan – in het Latijn - woorden uit het oudtestamentische bijbelboek Wijsheid: ‘In de wijsheid schittert het eeuwige licht, in haar wordt Gods kracht feilloos weerspiegeld en zijn goedheid afgebeeld. De wijsheid is mooier dan de zon, haar plaats is boven de sterren. Ze is schitterender dan het daglicht’. (Wijsheid 7:26,29).

 

Joden in Griekse voetspoor
Het boek Wijsheid is een relatief jong boek uit het Oude Testament. Het is waarschijnlijk ca. 100 jaar voor het begin van onze jaartelling geschreven, door een jood die leefde in de diaspora, d.w.z. buiten het land Israël. Wellicht leefde hij in het Egyptische Alexandrië, want daar was een grote joodse gemeenschap. In Egypte, maar trouwens in het hele gebied van het huidige Midden-Oosten, spraken mensen steeds meer de Griekse taal en namen ze Griekse gebruiken en gewoontes over. Zo werd ook de grote Griekse waardering voor de filosofie overgenomen. Filosofie dat betekent ‘liefde voor de wijsheid’ ofwel, in het Nederlands, ‘wijsbegeerte’. 
Ook de joden deden mee aan die ‘wijsheidsliefde’ en zo ontstonden verschillende bijbelboeken waarin de wijsheid een belangrijke rol speelt. Niet alleen het genoemde boek Wijsheid, maar ook het boek Spreuken. Of Prediker met zijn bekende filosofische gedachte: ‘Voor alles wat gebeurt onder de hemel is een tijd. Er is een tijd om te baren en een tijd om te sterven, een tijd om te planten en een tijd om te rooien…’ en zo volgen er nog een tiental voorbeelden (Prediker 3:1-8).
Toch namen de joodse bijbelschrijvers de Griekse filosofieën niet klakkeloos over. Want voor de joden gold: geen wijsheid zonder onze God; alle wijsheid van de wereld is uiteindelijk gewoon te vinden in de Tora, in de Wet van Mozes die ons door onze voorouders is overgeleverd. In het bijbelboek Spreuken staat bijvoorbeeld: ‘Het begin van alle kennis is ontzag voor de Heer’ (Spreuken 1:7a). En het boek ‘de Wijsheid van Jezus Sirach’, ook zo’n wijsheids-bijbelboek, begint met de woorden: ‘Alle wijsheid komt van de Heer en is bij hem tot in eeuwigheid’ (Sirach 1:1).

 

De zetel der wijsheid
De Grieken zochten niet alleen naar wijsheid, ze vereerden haar ook, als een persoon, meestal een vrouwspersoon: Vrouwe Wijsheid. En ook dat namen de joden over, ook weer met hun eigen gelovige invulling. Voor hen werd deze Vrouwe Wijsheid een gezellin voor God. In het boek Spreuken staat bijvoorbeeld – en hier is de Wijsheid zelf aan het woord: “De Heer heeft mij vóór al het andere geschapen. Toen Hij zijn scheppingswerk begon, schiep Hij eerst mij.” En iets verder: “Ik was zijn lieveling, een bron van vreugde, elke dag opnieuw.” (Spreuken 8:22.30).
De joodse bijbelboeken werden overgenomen door de christenen en vormden hun Oude Testament. Zo kwam ook Vrouwe Wijsheid in de christelijke traditie terecht. De vrome middeleeuwers wisten direct wie zij eigenlijk was: natuurlijk Maria, de moeder van Christus en de geliefde moeder van ons allen. Al vanaf de 7de eeuw kwam in de oostelijke christelijke wereld de voorstelling voor van de ‘Sedes Sapientiae’ de ‘zetel der wijsheid’. Dat is een beeld of schilderij van Maria, gezeten op een troon, met op haar schoot het Kind Jezus met een boek in de hand, dat de mensen lijkt toe te spreken als een ware leraar.
Ook in Wittem heeft vele jaren zo’n sedes sapientiae gestaan, in de grote kloosterbibliotheek: uiteraard daar, want daar spanden priesterstudenten zich dag in dag uit in om allerlei boekenwijsheid tot zich te nemen. 

 

Fact check: was Maria zo wijs?
Op het Lam Gods is Maria niet afgebeeld als een Sedes Sapientiae, maar overduidelijk wel als een Vrouwe Wijsheid: een lieflijke koningin, lezend in een boek (wat in de Middeleeuwen niet zo gebruikelijk was, want de meeste mensen waren analfabeet) en omkleed met woorden van wijsheid. Vrouwe Wijsheid en tegelijk Vrouwe Schoonheid.
Maar was Maria dan zo wijs? Wat weten wij over haar wijsheid? Nou, eigenlijk niet zo heel veel. Maar wat wij wel van haar kennen, is het Magnificat, haar prachtige, inspirerende loflied op de bevrijdende God, die juist háár heeft uitgekozen om moeder te worden van Zijn Zoon. De dichter-dominee Geert Boogaard (1908 – 1990) schreef een mooi gedicht waarin hij Maria’s loflied vergelijkt met de woorden van een wijsgeer, een filosoof:

De wijsgeer 

 

De wijsgeer zei: God,
maar hij zei er niets bij.
Dat was zonder meer
veel te weinig voor mij,
want God zonder meer
is een waan. Ik dacht aan
Maria, die zong van een Naam.
Zij wist wat door God
voor Zijn volk was gedaan.
Daarom zei Maria
niet God zonder meer,
maar zong van de Heiland,
de God die een keer
voor ons brengt
in wat er geschiedt.
Is God geen bevrijder, 
dan is God er niet.

 

Het is niet zo’n makkelijk gedicht. Je moet het een paar keer lezen voordat je ziet hoe de zinnen lopen. Maar dan is de boodschap van dominee Boogaard duidelijk: de wijsheid van Maria is de ware wijsheid. Zij is wijzer dan een filosoof.